به مناسبت روز جهانی ماهیان مهاجر؛
سدسازی غیر اصولی و تغییرات اقلیمی بلای جان ماهیان مهاجر
بیست وچهار ماه مه که سال جاری با سوم خرداد ماه مصادف شده روز جهانی مهاجرت ماهیان نامگذاری شده است. یک کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری ضمن اشاره به انواع گونه های ماهیان مهاجر کشور، مهم ترین عوامل تهدید آنها را سدسازی غیر اصولی، تغییرات اقلیمی و تغییر مسیر و کاربری رودخانه ها ذکر کرد.
میلاد خسروی در گفت و گو با ایسنا ضمن اشاره به این که در ابتدای حیات ماهیان در آب های شور زندگی می کردند، اظهار نمود: حیات ابتدا از آب های شور دریاها و اقیانوس ها شروع شد و بعد از آن طی یک سری فرایندهای آتش فشانی در سیاره زمین، خشکی ها به وجود آمدند و درپی بارندگی ها آب های شیرین هم در خشکی پدیدار شدند. طبیعتا آنچه در سیاره زمین چرخه حیات را شکل داده فرایندی است که «چارلز داروین» آنرا تحت عنوان تکامل یا به عبارت بهتر تحول موجودات زنده می نامد که سبب ایجاد تنوع زیستی در سیاره زمین شده است.
وی افزود: به اعتقاد داروین «انتخاب طبیعی» عاملی دخیل در فرآیند تکامل است. براین اساس یک سری موجودات زنده بسته به شرایط مختلف محیطی یا حذف می شوند یا قابلیت سازگاری با محیط را پیدا کرده و می توانند در آن محیط باقی بمانند. موجودات زنده به جهت اینکه بتوانند بقای خویش را در این فرآیند تضمین کنند، به راهکارها و رفتارهایی روی آوردند تا بتوانند رقابت و تقابل با موجودات و سایر گونه ها را به حداقل برسانند و از منابع غذایی استفاده بهینه کنند که همچون این رفتارها میتوان به مهاجرت اشاره نمود.
به گفته خسروی، تکامل دستگاه دفع ادرار و دستگاه تثبیت کننده یون های بدن برخی ماهیان سبب شد آنها قابلیت مهاجرت را پیدا کنند چونکه یک ماهی به جهت اینکه از آب شیرین وارد آب شور شود باید بتواند سلول های بدنش را از لحاظ میزان غلظت نمک و مواد محلول کنترل کند. اگر نتواند این میزان غلظت نمک و مواد محلول سلول های بدن خویش را کنترل کند معمولا این سلول ها گرفتار فرآیند «پلاسمولیز»( از دست دادن آب سلول ها) می شود و از بین می رود یا امکان دارد گرفتار «تورژسانس» (وارد شدن مقدار زیادی آب به سلول ها) و ترکیدگی شود. ازاین رو یک سری از ماهیان با عنایت به سازش هایی که در فرآیند تکامل پیدا کردند، قادر شدند آب های شور را ترک کنند و وارد آب های شیرین شوند و بعضی از آنها هم بین این دو محیط مهاجر شدند.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری درباره علت مهاجرت ماهیان اظهار نمود: دو علت عمده مهاجرت ماهیان تغذیه و مهم تر از آن تولید مثل است. با این وجود از دیگر عوامل تحریک کننده مهاجرت ماهیان دما، طول روز، تغییرات فصل، تغییرات طول نور و تغییرات سطح آب است.
به گفته خسروی، ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد، با این وجود دارای تنوع بسیار بالایی از ماهیان در آب های داخلی - مجموعه رودخانه ها و دریاچه هایی که در پهنه خشکی کشور وجود دارند -است و حدود ۳۰۰ گونه ماهی آب شیرین و آب های داخلی داریم. از این ماهیان معمولا بین دریای خزر و رودخانه ها و اکوسیستم های آب شیرین حوضه جنوبی آن در مهاجرت هستند البته این نکته قابل توجه است که دریای خزر اکوسیستم لب شور است و مانند خلیج فارس و دریای عمان آب شور به حساب نمی آید.
طبقه بندی های اصلی ماهیان مهاجر
این محقق گونه های غیربومی آبزی با اشاره به اینکه فرآیند تولید مثل دو طبقه بندی اساسی را برای انواع ماهیان مهاجر پدید آورده است، اظهار داشت: یکی مهاجرت «آنادروموس» (Anadromous) و دیگری مهاجرت «کاتادروموس» (Catadromous) است. آنادروموس به ماهیانی گفته می شود که دوره بلوغ و بیشتر طول زندگی خویش را در دریاها زندگی می کنند و صرفاً برای تولید مثل وارد آب های شیرین رودخانه ها و دریاچه ها می شوند که خیلی از ماهیان مهاجر در ایران در این دسته قرار دارند که همچون آنها در حوضه جنوبی دریای خزر میتوان به ماهی سفید، سگ ماهی، ماهی کولی، ماش ماهی، ماهی زردک و برخی انواع ماهیان خاویاری مانند «اوزون برون» و «فیل ماهی» - که ارزش بسیار بالایی برای اکوسیستم و اقتصاد دارند - اشاره نمود.
وی افزود: ماهیان کاتادروموس بیشتر عمر خویش را در آب های شیرین زندگی می کنند و برای تخم ریزی وارد دریاها می شوند. همچون ماهیان شناخته شده کاتادروموس در ایران میتوان به گونه غیر بومی مارماهی حقیقی یا اروپایی که از راه «کانال ولگا- دن» وارد دریای خزر شده است، اشاره نمود.
طبقه بندی فرعی ماهیان مهاجر
خسروی افزود: مهاجرت ماهیان همینطور تقسیم بندی های فرعی دارند، همچون ماهیان «آمفیدروموس» (Amphidromous) که امکان دارد برای تولید مثل از آب شیرین وارد دریاها شوند اما امکان دارد بدون تولید مثل مجدد به آب های شیرین بازگردند یعنی به صورت دوطرفه مهاجرت می کنند. نوع دیگر ماهیان «پوتادروموس» (Potamodromous) است که صرفاً در آب های شیرین رفت و آمد می کنند و ماهیان «اوشینودروموس» (Oceanodromous) که صرفاً در دریاها و اقیانوس ها و در آب های شور جابه جا می شوند مانند تن ماهیان که در جنوب کشور ما از ارزش بالایی برخوردار می باشند.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری علاوه بر تولید مثل یکی دیگر از علل مهاجرت ماهیان را تغذیه عنوان نمود و اظهار داشت: از آنجایی که تلاش گونه ها در فرآیند تکامل و تحول به حداقل رساندن رقابت با سایر گونه ها است ازاین رو انواع ماهیان برای یافتن منابع غذایی جدید مهاجرت کردند. برخی ماهیان جنوب کشور جزو آمفیدروموس ها به حساب می آیند که میتوان به «خامه ماهی» و «گاو ماهی چشم نواری» اشاره نمود. یک سری دیگر از ماهیان صرفاً در دریا زندگی می کنند اما برای تولید مثل و رشد نوزادان باید حتما در محیط های خاصی مانند جنگل های مانگرو و مصب رودخانه ها تخم ریزی کنند مانند «ماهی شانک زردباله» که معمولا در مصب رودخانه اروند تخم ریزی اما عمدتا در دریا زندگی می کند.
اهمیت مهاجرت ماهیان برای تداوم چرخه انرژی در سیاره زمین
این محقق اکوسیستم های آب شیرین در ادامه اظهار داشت: زمانی که ماهیان از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می کنند، جریان چرخه انرژی از یک اکوسیستم به یک اکوسیستم دیگر انتقال داده می شود. چرخه انرژی فرایندی است که طی آن انرژی از منبعی مانند نور خورشید وارد تولیدکنندگانی همچون گیاهان، باکتری های فتوسنتز کننده و جلبک ها می شود که ضمن ترکیب نور با مواد غیر آلی، مواد آلی همچون قندها را تولید می کنند که توسط مصرف کنندگان اولیه یعنی موجودات گیاهخوار سپس توسط مصرف کنندگان ثانویه همچون انسان ها مصرف می شود ازاین رو این چرخه انرژی در اکوسیستم است که سیاره زمین را زنده نگه داشته است همینطور وقتی یک ماهی از محیط غنی مانند دریا که رسوبات رودخانه ها در آن ته نشین شده اند از این رسوبات و مواد غذایی آن تغذیه می کند، با مهاجرت مجدد این مواد غذایی را به رودخانه ها باز می گرداند و این سبب ادامه چرخه انرژی در سیاره زمین می شود.
چالش ها و تهدیدات ضد ماهیان مهاجر
خسروی درباره عواملی که بر مهاجرت و حیات ماهیان موثرند توضیح داد و اظهار داشت: متاسفانه حالا در سیاره زمین با پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم که سبب شده سطح تراز خیلی از رودخانه ها و اکوسیستم های آب شیرین کاهش پیدا کند همینطور مصرف بسیار زیاد آب و تغییر کاربری و جابه جایی مسیر رودخانه هم سبب شده است، سطح آب کاهش پیدا کند و این خود یک مانع برای مهاجرت ماهیان بومی همچون ماهی کاسپین و ماهیان خاویاری در حوضه جنوبی دریای خزر می شود ازاین رو این عوامل مهاجرت ماهیان بسیار پرارزش و در عین حال در معرض خطر را با مشکل مواجه می کند.
وی افزود: ماهیانی خاویاری که ارزش اکولوژیک و اقتصادی بسیار زیادی دارند هم به دلیل کاهش سطح آب های شیرین و از سوی دیگر افزایش سطح آب دریاها درپی تغییرات اقلیمی گرفتار مشکل شده اند.
این محقق اکوسیستم های آب شیرین افزود: فرآیند دیگری که مشکلات زیادی را در مهاجرت ماهیان ایجاد کرده، سدسازی است که بخصوص در کشور ما به صورت گسترده، غیر پایدار و غیر اصولی در حال توسعه است. یک نمونه از این سدسازی ها سد گتوند بود که فجایع زیست محیطی فراوانی را به بار آورد. سدسازی های غیر اصولی متاسفانه فرآیند مهاجرت ماهیان را با مشکل مواجه کرده و سبب شده است ماهیان نتوانند برای تخم ریزی وارد زیستگاه مدنظرشان شوند. ماهی قزل آلا که برای تخم ریزی از دریا وارد رودخانه می شود اگر جنس بستر رودخانه را برای لانه سازی مناسب نبیند، تخم ریزی نمی کند و در نتیجه احیای نسل آن با مشکل روبه رو می شود.
خسروی در انتها اظهار نمود: مجموعه این عوامل همینطور ماسه برداری از رودخانه ها سبب شده است خیلی از زیستگاه ها برای تخم ریزی ماهیان مهاجر و حتی ماهیانی که ساکن دایمی رودخانه هستند، مشکلاتی ایجاد نماید که می تواند منجربه از بین رفتن آنها شود. ازاین رو لازم است با عنایت به ارزش بالای ماهیان بخصوص ماهیان مهاجر در اکوسیستم در جهت کاهش این عوامل تهدیدکننده عمل نماییم.
منبع: حیوان خانگی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب